Merhaba sevgili e-bergi okurları, bugün sizlerle günümüzde kütüphanecilik ve arşivlerden bahsedeceğiz. Kütüphaneler ve arşivlerin insanlar için ne gibi işlevleri olduğunu inceleyerek başlayalım. Kısaca dört maddede özetleyebiliriz:
Tüm toplumun ve içerisindeki belirli toplulukların eğitimini destekler.
Bilgi ve fikir çeşitliliği sağlar.
Sabit bir referans noktası oluşturur, doğru ve yanlışın teyit edilebilmesi için şeffaf bir yapıda, ve doğrulanabilir bilgiler içerir.
Kültürlerin ve toplumların yazılı kaynaklarını koruduğu için kültürel ve tarihsel kimlikleri korur ve köklenmesinde rol oynar.
İnsanların yazılı materyaller ürettiği ilk zamanlardan internetin hayatımıza girdiği yakın geçmişe kadar, üretilen bilgilerin saklanmasında ve muhafaza edilmesinde kütüphaneler büyük rol oynadı. Yazıların parşömenlerde saklandığı günlerden beridir de saklama yöntemleri gelişti ve değişti. Ancak son yarım asırdır üretilen dijital bilginin miktarı kolaylıkla saklanamayacak ölçüde. Ve birazdan örneklerle inceleyeceğimiz üzere henüz arşivlerin ve kütüphanelerin bu hıza erişemediğini görmekteyiz.
Peki ne kadar büyüklükte bir dijital bilgiden bahsediyoruz? 2019 verilerine göre tüm dünyada, herhangi bir dakika içerisinde 18.1 milyon yazılı mesaj gönderildi, 87500 insan tweet paylaştı ve 390 binin üzerinde uygulama indirildi.[1] Tüm dünya böylesine etkileşim halindeyken bahsedeceğimiz bazı kurumların ne kadar zorlu bir görevle karşı karşıya olduklarını anlayabiliriz.
Örneğin Amerika Birleşik Devletleri Kongre Kütüphanesi, 2010 yılında herkese açık bir şekilde paylaşılan tüm tweetleri arşivlemek amacını taşıyan bir proje başlattı. Bir süre Twitter ile işbirliği içerisinde yürütülen bu proje, yedi yılın ardından ilk başta belirlediği hedeften vazgeçti ve sadece 'tarihi değeri' olan tweetlerin muhafaza edileceğini duyurdu. Dünyanın en büyük kütüphanesinin dahi en yaygın olarak kullanılan sosyal medya sitelerinden birinin arşivlemesini yürütememesi bu uğraşın zorluğunu oldukça iyi tasvir ediyor. Öyleyse bugünleri gelecekteki insanlara anlatabilecek, tarafsız bir dijital kültür nasıl yaratılabilir? Kimler bu arşivlemede görev almalı ve şimdi oluşturulan bir arşiv nasıl geleceğe aktarılabilir? Bu soruların cevaplarını veremesek dahi; yazımızın, aklınızda bu alandaki uğraşlar ve sorunlar üzerine bir fikir oluşmasında yardımcı olacağını umuyoruz.
Ticari ve maddi çıkarları doğrultusunda hareket eden şirketlerin bu alanda en iyi rol alacak birimlerden olmayacaklarını söyleyebiliriz. Öncelikle, esas kaygıları toplumların ve bireylerin bugününü geleceğe aktarmak değil. Sizlere sundukları herhangi bir saklama seçeneği, kendi çıkarlarına uymadığında kolaylıkla hizmetten çekilebilir. Örnek olarak 2019’da bir fotoğraf paylaşım uygulaması olan Flickr’ın hesap sahipleri için sunduğu ücretsiz depolama limitini geri çekmesini verebiliriz. Şubat 2019’un ardından sitede belirlenen sayıdan fazla fotoğraf ve videosu olan hesapların içerikleri kalıcı olarak kaldırıldı. Bu karardan haberi olmayan ya da oraya yüklediği için fotoğraflarını yedeklediklerini düşünen bazı kullanıcılar fotoğraflarını kalıcı olarak kaybetti.
Başka bir örnek olarak (benim de bir süreliğine fotoğraf arşivimi saklamak için kullandığım) Canon Irista’yı verebiliriz. Gelen bir mail ile Canon’un bu hizmeti geri çekeceği ve belirlenen tarihten sonra sitenin ve tüm verilerinin silineceği duyuruldu. Benzeri durumlarla karşılaşıldığında karar verici olan taraf, hizmetleri sağlayan şirketler oluyor.
Sizlerin de dikkat edeceği üzere kütüphaneler, arşivleme ve bilgi kavramlarını oldukça geniş ölçekte tutuyoruz. Bireysel olarak muhafaza etmek isteyeceğiniz fotoğraflardan, dijital kütüphanelere, sosyal medya verilerinden internet sitelerine kadar. Aynı bizlerin geçmiş dönemlerdeki insanların yaşamlarını edebi, siyasi, politik, kişisel açılardan inceleyip analiz ettiğimiz gibi gelecekteki toplumlar ve tarihçiler bugünün dijital dünyasının onların zamanına nasıl uzandığını bilmek isteyecekler. Şimdiye dek saklamanın yapılamadığı ya da yetersiz kaldığı örneklerden biraz bahsettik. Bu alanda oldukça büyük adımlar atan birimlerden de bahsedelim.
Internet Archive webi arşivlemede çok büyük rol oynayan kuruluşlardan biri. 1996 yılında interneti arşivlemek üzerine yola çıkan Internet Archive, günümüzde; 735 milyar web sitesi, 41 milyon kitap ve metin, 14.7 milyon ses kaydı (240.000’i canlı konser kayıtları olmak üzere), 8.4 milyon video, 4.4 milyon görsel ve 890.000 yazılım programından oluşan dev bir arşive ev sahipliği yapıyor. [2] Internet Archive’ın öne çıkan özelliklerinden birisi de kendi altyapılarını oluşturan önemli yazılımları Github üzerinden açık bir şekilde tüm dünya ile paylaşması. Böylece dünyanın her yanından gelişime açık oluyor. Internet Archive, pek çok kütüphane ve kurumla işbirliği yaparak büyümeye devam ediyor.
Araştırmamda faydalandığım ve beğenerek incelediğim Burning the Books isimli kitapta, uzun yıllardır kütüphanecilik yapan Richard Ovenden’in de bahsettiği üzere kütüphaneler ve arşivler genellikle daha titiz ve dikkatle hareket eden, daha sabit bir yapıda olabiliyor ki bu özellikler onları bugüne getiren unsurlar. Ancak günümüzde Internet Archive gibi bir örneği incelediğimizde bahsettiğimiz kurumların yavaş attığı adımların ötesinde girişimlere ihtiyacımız olduğunu da görebiliyoruz. Yirmi beş yıl gibi bir sürede Internet Archive’ın bu kadar büyük ölçüde depolama yapabilmesinde yavaş kararlar alan kurumlardan bağımsız hareket edebilmesi ve kollektif bir çaba sergilenmesinin etkisi büyük. Ancak şu anda ortaya konmuş bu çabanın uzun yıllar sürdürülebilmesi için kendinden daha büyük ve bağımsız bir kuruluşun desteğine ihtiyaç var.
Kollektif olarak büyüyen önemli kaynaklardan bir diğeri hepimizin sık sık başvurduğu Wikipedia. Çoğu zaman bir araştırma yapılırken Vikipedi’den alınmış bilgileri kaynak olarak göstermenin iyi bir kaynakça oluşturmayacağından bahsedilir. Ancak buna değinilirken atlanılan bir nokta da pek çok araştırmanın ilk adımlarının Vikipedi üzerinden atılmasının mümkün olduğudur. Vikipedi yapısı gereği her an değişen ve gelişen bir kütüphane. Gücü de aslında buradan geliyor. Her birimizin Vikipedi’de yazılı olan bir makaleyi değiştirebilmesi mümkün, fakat bu durum aynı zamanda yapılabilecek her değişikliği denetleyebilecek birçok insan olduğu anlamına da geliyor. Geçmişte buna yönelik yaşanmış örnekler mevcut. Bu tür toplu saldırıları engellemek üzerine geliştirilen, tekrar eden değişiklikleri saptayabilen yazılımlar olduğu gibi, değişiklikleri denetleme üzerine çalışan insanlar da projenin önemli bir parçasını oluşturuyor. Böylece her birimizin katkısı ve denetimiyle oluşturulmuş bir bilgi birikimi çıkıyor karşımıza.
Elbette depolanan ve saklanan bilgilerin, ne amaçla muhafaza edildiği de önemli. Oldukça tartışmalı geçen 2016 Amerika Başkanlık seçimlerinde Facebook tarafından depolanan verilerin insanların seçim tercihlerini şekillendirmek üzerine işlendiğini ve ardından Facebook'a davalar açıldığına şahit olduk. Hepimizin birlikte oluşturduğu ve her gün oluşturmaya devam ettiği dijital bilgilerin muhafaza edilmesi kadar saklanan bilgilerin kimler tarafından nasıl işleneceği, kimlerin bu bilgilere ne ölçüde erişebileceği de mühim bir tartışma konusu.
Günümüzde, bir kısmına yazımızda yer verebildiğimiz, interneti arşivlemek üzerine çaba gösteren birçok kuruluş mevcut. Bu bağımsız kuruluşların, devlet kurumlarının yetişemediği bir hızda ilerlediğini ve önemli roller üstlendiklerini görüyoruz. Bundan yıllar sonra ise bizleri nasıl bir internetin ve dijital arşivlerin beklediğini hep birlikte göreceğiz. İlgilenenler için Internet Archive’ın 25.yılı anısına hazırladığı bir web sitesinin linkini ekleyerek yazımıza son veriyoruz. Wayforward Machine olarak adlandırdıkları bu web sitesinde bilgiye açık ve ücretsiz erişimin mümkün olmadığı bir geleceğin simülasyonu mevcut. Sonraki yazılarda görüşmek üzere!
https://wayforward.archive.org/
Kaynakça:
[1] https://www.visualcapitalist.com/what-happens-in-an-internet-minute-in-2019/
[2] https://archive.org/about/
Ovenden, Richard. Burning the books: A history of the deliberate destruction of knowledge. Belknap Press, 2020.
https://www.wired.com/story/twitter-archive-elon-musk/
https://en.wikipedia.org/wiki/List\_of\_Web\_archiving\_initiatives